"Тvрэгийн 1000 жилийн нvvдэл" хэмээх vзэсгэлэн - 600-aaс 1600 он

"Тvрэгийн 1000 жилийн нvvдэл" хэмээх vзэсгэлэн - 600-aaс 1600 он
Оруулсан Огноо: 2005-04-08 Уншсан тоо: 3472

O.Батбаяр, Лондон, Их Британи
Лондoнгийн Рояал Академи (Royal Academyof Arts) гэх vзэсгэлэнгийн танхимд Тvрэгvvд ба "Нэг мянган жилийн нvvдэл" гэсэн нэртэй том vзэсгэлэн гарч 3 сар гаран олон хvний анхаарал татлаа.Vзэсгэлэн дуусахаас арваад хоногийн ємнє зорьж очлоо. Гадна билет авахаар дугаарлан зогсох хvний тоо олон бєгєєд vзээд гарч байгаа vзэхээр ирэх хvний тоо vл тасрах аж. Авгай бас охиноо дагуулаад ороод явчихлаа.Миний дотор нэг эргэлзээ байсан юм. Учир юv бэ гэвэл vзэсгэлэнтэй холбоотой хэвлэл суртачилгаа дээр Монголтой холбоотой зvйлvvд их яваад байсан болохоор монголын тvvхийн холбогдолтой зvйлс хэр байх бол тvvнийг яаж тайлбарлаж байгааг харах санаа байлаа.Би алдсангvй vнэхээр Монголын тvvхийн холбогдолтой зvйлс арвин тавигджээ.Vзэсгэлэнгийн танхимийн нэгдvгээр хэсэгт Тvрэгийн гарал vvслийг харуулсан баримт материал тавигджээ. Манай эриний 535 оноос Тvрэг нэртэй хvмvvс Хятадийн эх сурвалжид тэмдэглэгдэж анхны улсаа байгуулсан тухай ажээ. Харин анхны улсаа байгуултлаа Хvннv Сяньби Жужан зэрэг монгол угсааны гvрний бvрэлдхvvнд байж тємрєєр алба барьж байсан тухай бас Жужан гvрнийг бослого гарган мєхєєж боол барлаг аймгаас єєрийн эзэд байсан Монголчуудын євгийг эрхшээлдээ оруулсан талаар мэдээ материал бага аж.Тvрэгийн улстай холбоотой чулуун хєшєє элдэв хиргэсvvр монгол нутгаар арвин бєгєєд энэхvv vзэсгэлэнд монголоос олдсон зvйлсийн зураг дуураймал бас эх хувь зэрэг олон vзвэр таьжээ. Vvний дараа Тvрэгvvд бас Уйгурийн хаант улс бас Хиргисийн хаант улсыг Монголын нутагт байгуулж улмаар дотоодын зєрчил ба Монголын Хятан улсад цохигдон баруун тийш одоогийн Казахстан Иран Ирак Азербайжан Афганистаны нутаг луу нvvж vлдсэн нь Шинжааны Уйгурууд болсон аж. Ер нь Монголд Тvрэгийн байгуулсан улсууд тэдний эзэлж байсан байр суурийг зvйрлvvлж хэлбэл одоогийн Шинжааны Хасаг хvмvvс хvчийг олж Монголын тєрийг эзэлж хэсэг хугацаанд эзэрхэж байгаад буцаад Монголчууд хvчийг олох vед хэсэг нь vлдэж хэсэг нь Шинжааны Уйгур ба Казахстан луу гараад явсан мэт дvр зураг буудаг. Энд би дээрх хасаг хvмvvсийг гомдоох гэсэнгvй харин Тvрэг Монголын тvvх дээр толгой эргэчихдэг хvмvvст жишээ болгов. Харин жилийн ємнє Исмаил гэх хасаг тvvхч Тvрэгийн Монгол дахь эзэлж байсан байр суурийг арай хэтрvvлэн бичсэн нь Єнєєдєр сонин дээр гарч байсан нь хэтэрхий єрєєсгєл санагдаж байсан.Vзэсгэлэнгийн танхимийн дараагийн хэсэгт дээрх Тvрэгvvд Иранд очиж улс байгуулсан тухай аж. Харин Монгол угсааны Хар Хятан гэж нэрлэгдэн Хятан улс Алтан улсад цохигдож байх vед байгуулагдсан Монгол хэлтэй улсыг Тvрэгийн байгуулсан бас нэг улс мэтээр vзvvлсэн нь тvvхийг гуйвуулж Тvрэгийг єргєжээ.Энэ бас юу ч биш байжээ. Гуравдугаар танхимд Доголон Тємєр Хааны маань байгуулсан Улс нь бас Тvрэгийн байгуулсан улс болоод явчихлаа. Самарканд хотноо бунхан дээрээ Алун Гоо хатны домгийг сийлж алхам тутамдаа Монгол гэдгээрээ бахархаж Чингисийн угсааны гvнжтэй гэрлэж єєрийгєє Алтан Ургийн Хvргэн гэж нэрлэдэг бас ач хvv Бабур нь Энэтхэгт байгуулсан улсаа Могул буюу Монгол гэж нэрлэсэн хvнийг Тvрэгийн хаан болгож орхидог хvмvvс аж. Ер нь Чингис хааны цэрэг Хорезмийг мєхєєж тєв азийг эзэлж тvvний бага хvv Тулуйн хvv Хvлэгэ хаан Ирак Иранийг эзэлснээр энэ орон зайд 1219 оноос 1450 он хvртэл Тvрэг биш Монгол хvн эзэн сууж байсан билээ. Тvрэгийн нэг улс нь болох Сельжvк нь Монголийн харьяанд 1234 орж vстсан бол Тvрэгийн бахархал Оттаман vлс нь байгуулагдаад удалгvй Доголон Тємєр Хааны цэрэгт цохигдож тvvний vлсыг мєхтєл 1444 он хvртэл ор сураггvй алга болсон нь тvvхийн vнэн билээ. Ингээд 1219 оноос 1444 он хvртэл Тvрэгийн тvvх тасарсаныг Монголын байгуулсан улс Монголын vлдээсэн тvvхийн vзвэрийг ашиглаад нєхєж гаргаж ирсэн байх юм. Арга ч vгvй биз Тvрэгийн 1000 жилийн баатарлаг тvvхийг харуулах гэхээр 250 жил нь Монголын тvvхийн сvvдэрт дарагдаж орхихоор нь Монголын байгуулсан улс монголтой холбоотой эд баримтыг єєрийн мэтээр танилцуулжээ.Хар бэхт Мухамед гэх зураачийн зургаар бvрдсэн бас нэг танхимын бахдалтай vзvvлж - энэ хvн бол Тvрэгийн Леонардо Винчи гэж. Харин нєгєє зураач нь дандаа л Иранд тєвтэй 1260 оноос 1358 онд байсан Монголийн Ил Хааны Улсын Хаад Ноёд Хатадыг зурсан байх аж. Миний бодлоор энэхvv зураач Монголхvн байсан эсвэл Мoнголын Хааны ордны зураач байсан байх. Дээрх зургуудыг Монгол гэж нэрлээгvй харин нvvдэлчид гэж нэрлэсэн аж. Тvvхийн vнэнийг нь хулгайлаад зогсохгvй урлагийн бvтээлийг нь бас єєрийн мэтээр баруунд суртачлах аж.Энэ vзэсгэлэнд бас Монгол бичгээр бичсэн 13 зууны vзвэр маш их аж. Дээрх vзвэрvvдийг Уйгар бичгийн дурсгал гэжээ. Гэтэл Монгол бичиг босоо уйгар босоо. Цаад санаа нь Уйгар нь тvрэг болохоор бас манай бичгээр бичсэн зvйл тvрэгийн юм болохыг vзлээ. Ийнхvv Тvрэгийн 1000 жилийн нvvдэл хэмээх vзэсгэлэн тvvхийрчээ.Дашрамд хэлэхэд Иран болон дундад азид vлдсэн Монголын тvvхийн эд зvйлс арвин бєгєєд Рашид Ал Дин болох Монгол эрдэмтдийн бичсэн Судрын Чуулган миний мэдэхээр дэлхийн хамгийн vнэтэй ном одоо болсон. Єнгєрсєн жил Их Британийн баячуулын жагсаалтад эхний 10 бичигдсэн Халили гэх Иран гаралтай хvний цуглуулгад байгаа нэг сайн хувь нь 200 сая долларын vнэтэй гэж бичсэн байсан санагдана. Мєн энэ vед бичигдсэн Ата Малик Жувейнийн Ертєнцийг Байлдан дагуулагчын тvvх ном ч асар vнэт бvтээл билээ.Урлаг талаасаа монголчууд дундад ази болон Исламын урлагт маш том шинэчлэл хийсэн бєгєєд vлдээсэн єв нь Монгол нутагт vлдэж хоцорсноос арвин ч байж магад. Vvнтэй холбоотой зураг дурсгал харах vзэх хvн интернэт дээр хайлт хийгээд vзэхэд єєрсдєє ойлгох байх.Тєгсгєлд нь хэлэхэд энэхvv vзэсгэлэнг Тvрэгийн банкууд нь ивээн тэтгэж гаргажээ. Энэ дайны vзэсгэлэнг гаргаад Монголчууд гэж нэрлээд уншаад дуусахгvй бахархаад барахгvй Эх сайхан эртний тєрт ёсны 2500 жилийн тvvх уламжлалаа 200 жилийн тvvхтэй Америкээс авахуулаад ойгоос бууж vлс байгуулаад удаагvй байгаа Африкт хvргэж vнэнийг олох юмсан.